प्रारम्भ 
कर्णालीको मेरो पहिलो साक्षात्कार जन्मले होइन, अनुभूति र अपनत्वले कर्णालीसँग मेरो सम्बन्ध गहिरिएको हो । म कर्णालीमा जन्मिएकी होइन । सन् २००९ को एउटा उज्यालो बिहान, जब म नेपालगञ्जबाट कर्णालीतर्फको यात्रा सुरु गरे, म केबल नयाँ ठाउँ जानलागेकी थिइन, आफ्नो सोच, दृष्टिकोण र जीवनको दिशा बदल्ने यात्रामा लागेकी रहेछु ।

राकमको एक सानो होटेलको छतबाट जब मैले पहिलो चोटि यहाँको कठोर यथार्थ नियालेँ(विद्यालय नपुगेका बालबालिका, किशोरीहरूको चुपचाप गरिएको विवाह र महिलाहरूको अदृश्य संघर्ष, म अवाक् भएँ । हरियाली पहाडको अँगालोमा लुकेको त्यो मौन पीडा मेरो मनमा एउटा गहिरो प्रश्न बनेर उब्जियो यी हरियाली पहाड र नदीहरूको पछाडि किन यति पीडा ।

सुरुवातको साहस स् सानो कदम, गहिरो प्रभाव
मेरो पहिलो पहल अत्यन्त सामान्य थियो( एक गाउँमा बाल संरक्षणबारे संवाद गर्नु । तर जब एउटी आमाले भावुक हुँदै भनिन्, ‘तपाईंको कुरा सुनेपछि मैले मेरी छोरीलाई विद्यालय पठाउने निर्णय गरे’, त्यो पल मेरो लागि सबैभन्दा ठूलो पुरस्कार बन्यो । त्यही क्षण मैले महसुस गरे(शब्दको शक्ति छ र समर्पित प्रयासले परिवर्तनको ढोका खोल्न सक्छ ।

कर्णालीका कठोर भूगोल र सामाजिक संरचनाबीच मैले चालेका साना कदमहरू आज गहिरो अर्थ बोकेर फर्किन्छन् । यहाँका जनताले देखाएको संघर्ष र संकल्पले मलाई बारम्बार सिकाएको छ(परिवर्तन कुनै एक व्यक्तिको कथा होइन, यो त हजारौं आवाजहरूको समवेत यात्रा हो ।

कर्णालीको सामाजिक न्यायको कुरा गर्दा धेरै समुदाय असमानतामा छन् । मैले लैंगिक समानता र सामाजिक न्यायलाई प्राथमिकतामा राखेर व्यक्तिगत, पेशागत रूपमा काम गर्न निर्णय गरे । आज म गर्वका साथ भन्न सक्छु(महिला सशक्तीकरण, बालशिक्षा र समावेशी समाज निर्माणमा गरेको मेरो संघर्षले केही सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ ।

लैंगिक असमानता, जातीय विभेद र पहुँचको अभाव यस्ता चुनौती हुन्, जसले महिलालाई शिक्षा, स्वास्थ्य र अवसरबाट वञ्चित तुल्याउँदै आएको छ । आज कर्णालीका महिलाहरू नेतृत्व, व्यवसाय र कृषिमा मात्रै होइन, सामाजिक सोच बदल्ने यात्रामा अग्रसर छन् ।

कर्णालीका महिलाहरूको सामाजिक परिवर्तनको यात्रास् संक्षिप्त विश्लेषण
कर्णालीको सामाजिक परिवर्तन र महिला सशक्तीकरणको यात्रा मेरो जीवनसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । एक समय महिलाहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य र अधिकारप्रति कमजोर पहुँच भएको कर्णाली आज सामाजिक रूपान्तरणको नयाँ चरणमा उभिएको छ । यो यात्रा कर्णालीका हजारौं महिलाहरूको साहस र संकल्पको कथा हो ।

अतीतमा यहाँका महिला शिक्षाबाट वञ्चित थिए, सामाजिक परम्पराले उनीहरूको भूमिका सीमित राख्थ्यो, बालविवाह, लैंगिक भेदभाव जस्ता समस्या व्यापक थिए । समयसँगै विभिन्न कानुनी सुधार, सरकारी र गैरसरकारी कार्यक्रमले महिला शिक्षा, स्वास्थ्य र आत्मनिर्भरता बढाउने दिशामा उल्लेखनीय योगदान पु¥याएका छन् ।

यद्यपि, दुर्गम गाउँहरूमा अझै लैंगिक समानता, बालविवाह रोकथाम र आर्थिक अवसरका लागि थप प्रयास आवश्यक छन् । सामाजिक रूपान्तरणको यो यात्रा अझै समाप्त भएको छैन । म यो परिवर्तनको प्रत्यक्ष साक्षी र सानो सहभागीको रूपमा गर्व गर्छु ।

मेरो योगदान सानो भए पनि यसले कर्णालीको समतामूलक र समृद्ध भविष्यतर्फको यात्रामा प्रेरणा मिलोस् भन्ने आशा छ व्यक्तिगत, पेशागत यात्रा कर्णालीका महिलाहरूको संघर्ष र सशक्तीकरणको एक प्रतीक हो । कर्णालीका महिलाहरूका लागि मेरो संघर्ष र योगदान सानो भए तापनि, यो कर्णालीको भविष्यमा उज्ज्वल र समृद्ध परिवर्तनका लागि एउटा सन्देश हो ।

कर्णालीमा सामाजिक न्यायको सन्दर्भ केवल कानुनी भाषामा मात्र सीमित छैन, यहाँको जीवनशैली, संस्कार र परम्परासँग गाँसिएको विषय हो । लैंगिक असमानता, जातीय विभेद र पहुँचको अभाव यस्ता चुनौती हुन्, जसले महिलालाई शिक्षा, स्वास्थ्य र अवसरबाट वञ्चित तुल्याउँदै आएको छ ।

आज कर्णालीका महिला नेतृत्व, व्यवसाय र कृषिमा मात्रै होइन, सामाजिक सोच बदल्ने यात्रामा अग्रसर छन् । तालिम, सहकारी, माइक्रोफाइनान्स, कानुनी पहुँचले उनीहरूको आत्मविश्वास र क्षमता फराकिलो बनाएको छ ।

कर्णालीका बालबालिकाको विकास र सुधारको यात्रास् महिलाहरूको भूमिका
कर्णालीको सामाजिक रूपान्तरणमा महिलाहरूको भूमिका अब परिवर्तनकारी बनिसकेको छ । मेरो जीवन अनुभवले सिकाएको छ– महिलाहरूको संघर्ष र संकल्पले समाजमा गहिरो प्रभाव पारेको छ र म त्यस यात्राको सानो हिस्सा हुन पाउँदा गर्व गर्छु ।

लामो समयदेखि महिलाहरू, बालबालिका र युवासँग काम गर्दैगर्दा मैले बुझुेँ(बालबालिकाको समग्र विकासमा महिलाहरूको सक्रिय सहभागिता अनिवार्य छ । उनीहरू अब घरभित्र सीमित छैनन् शिक्षा, स्वास्थ्य, नेतृत्व र अधिकारका पक्षमा अग्रसर छन् । विशेषगरी बालबिवाह, बाल श्रम र लैंगिक असमानताको विरुद्ध उनीहरूको योगदान उल्लेखनीय छ ।

महिला सशक्तीकरणसँगै बालबालिकाले शिक्षा, सुरक्षा र अवसर पाउने वातावरण निर्माण भएको छ । आत्मनिर्भर आमाको वृद्धि, शिक्षित महिलाको सक्रियता र सहकारीजस्ता माध्यमले समग्र समाजमा सकारात्मक सोच विकसित भएको छ । कर्णालीका केही दुर्गम क्षेत्रमा अझै महिलाले समान अवसर पाएका छैनन् । समृद्ध कर्णाली निर्माणका लागि महिलालाई बढी अवसर, शैक्षिक पहुँच र कानुनी संरक्षण आवश्यक छ ।

यदि राज्यले यसमा प्राथमिकता दियो भने महिलाहरू नेतृत्वमा अझ सशक्त भई बालबालिकाको भविष्य उज्यालो बनाउनेछन् । महिलाहरू अब केवल सहनशीलताको प्रतीकमात्र होइनन्, सामाजिक रूपान्तरणको अग्रदूत हुन् । उनीहरूको सचेत र सक्रिय नेतृत्वले कर्णालीका बालबालिकालाई उज्यालो भविष्यतर्फ डो¥याउने मार्ग प्रशस्त गरिरहेको छ । यो यात्रा सामूहिक हो र जसमा हामी सबैको साथ, समर्थन र विश्वास अपरिहार्य छ ।

कर्णाली प्रदेशमा सामाजिक चुनौती र परिवर्तनका आयाम
कर्णाली सामाजिक परिवर्तनको नयाँ युगतर्फ अग्रसर भइरहेको छ, तर यस यात्रामा केही गम्भीर चुनौती अझै समाधानको पर्खाइमा छन् । ती प्रमुख चुनौती यसप्रकार छन् स् लैंगिक र जातीय असमानता–सामाजिक समावेशीता अझै सुनिश्चित हुनसकेको छैन ।

शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सीमित पहुँच–दुर्गम भेगमा गुणस्तरीय सेवा पाउनु चुनौतीपूर्ण छ । बाल विवाह, छाउपडी र बाल श्रमजस्ता हानिकारक अभ्यास–यी परम्परागत अभ्यासहरूले बालबालिकाको भविष्यमा प्रतिकूल प्रभाव पारिरहेका छन् । आर्थिक अवसरको अभाव र आत्मनिर्भरताको कमी–रोजगारी र सीप विकासका सम्भावना अझै अपर्याप्त छन् ।

यी चुनौतीको समाधान सामूहिक प्रयास, नीति कार्यान्वयन र समुदायको सक्रिय सहभागिताबाट मात्र सम्भव छ । मैले प्रत्यक्ष अनुभव गरेको छु–परिवर्तन सम्भव छ, तर समयसापेक्ष, निरन्तर प्रयास चाहिन्छ । महिला सशक्तीकरण, बालअधिकार, सेवा पहुँचका क्षेत्रमा सरकार र संघसंस्थाको सक्रियता प्रशंसनीय छ तर धेरै काम गर्न बाँकी छ ।

दुर्गम गाउँमा शिक्षा, स्वास्थ्य र समान अवसरको अभाव देखिन्छ । त्यसैले सबैको साझा प्रयासले मात्र कर्णालीलाई समावेशी, न्यायपूर्ण र समृद्ध समाज बनाइन्छ । यही साझा संकल्पले कर्णालीको उज्ज्वल भविष्यको मार्ग तय गर्नेछ ।

मेरो यात्राको सारस् आशा, संघर्ष र समर्पण
मेरो आत्मकथामा कर्णालीको सामाजिक रूपान्तरणको यात्रा केवल अवलोकनको विषयमात्र होइन । म स्वयं यस परिवर्तनको सक्रिय सहभागी बनेकी छु । म आफूलाई यस ऐतिहासिक मोडको साक्षीमात्र नभई प्रतिबद्ध सहभागीको रूपमा पनि देख्छु । सामाजिक विषमता, लैंगिक असमानता, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको अभाव तथा बालविवाहजस्ता कुप्रथाविरुद्धको संघर्षले मेरो सोच, जीवनदृष्टि र पहिचानलाई गहिरो रूपमा रूपान्तरित गरेको छ ।

आफ्नै जीवनका अनुभवले मलाई देखायो–कसरी महिलाहरू शिक्षाको पहुँच, आत्मनिर्भरता र सामाजिक न्यायका लागि आवाज उठाउन थालिरहेका छन् । प्रयासको परिणामस्वरूप आज बालिका विद्यालयसम्म पुगेका छन्, महिला नेतृत्व अगाडि बढेको छ र समुदायमा सचेतना विस्तार हुँदै गएको छ ।

सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाले सञ्चालन गरेका कार्यक्रमले उल्लेखनीय सुधार ल्याएका छन् । वास्तविक रूपान्तरणका लागि अझै धेरै दूरी तय गर्न बाँकी छ । दुर्गम गाउँमा शिक्षामा पहुँच, स्वास्थ्य सेवा र जातीय समानताको अभाव अझै देखिन्छ ।

महिला हिंसा, बालविवाह र विभेद जस्ता चुनौतीप्रति सामूहिक प्रतिरोध अपरिहार्य छ । यस आत्मकथामार्फत म केवल आफ्नो यात्राको वर्णनमात्र गर्न चाहन्न, म चाहन्छु यो लेखले पाठकमा परिवर्तनको प्रेरणा जागोस् । यो मेरोमात्र होइन, कर्णालीका हजारौं महिलाहरूको साझा सपना हो–जहाँ समर्पण, संघर्ष र आशा गाँसिएका छन् ।

पहिलोपटक देखिएको पीडाले जन्माएको जिज्ञासाले आज मलाई एक सक्रिय विकासकर्मी बनाएको छ । मैले देखेँ–परिवर्तन सम्भव छ । मैले अनुभूति गरे–यो संघर्ष केवल व्यक्तिगत होइन, सामूहिक सपना र जिम्मेवारी हो । यस आत्मकथामार्फत मैले मेरो व्यक्तिगत तथा पेशागत संघर्षसँगै कर्णालीको सामाजिक परिवर्तनको यात्रा साझा गर्न चाहेको छु, जसले कर्णालीका हरेक नागरिकलाई समानता र समृद्धिको यात्रामा अघि बढ्न प्रेरणा प्रदान गरोस् ।

म गहिरो विश्वास गर्छु–हामी सबैको साझा प्रतिबद्धता, सहकार्य र संकल्पले कर्णालीलाई समतामूलक र समृद्ध समाजमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ।

यही आशा र अठोटले मेरो आत्मकथाको यात्रा निरन्तर अघि बढिरहेको छ । समग्रमा, कर्णाली अझै अनेक चुनौतीबीच उभिएको छ, तर यहाँका महिलाहरू परिवर्तनको अगुवाइ गर्दैछन् । उनीहरूको आँट, आत्मबल र नेतृत्व क्षमताले अब भविष्यको दिशा तय गर्नेछ । दृढ छु–यो यात्रा जारी छ र हरेक पाइला नयाँ सुरुवात हो ।

कर्णाली अझै उस्तै छ तर यहाँका महिला अब उस्तै छैनन् । उनीहरूले आत्मविश्वास बोकेर परिवर्तनको बागडोर समातेका छन् । उनीहरूमा भविष्यको सम्भावना झल्किएको देख्दा म भन्छु–यो यात्रा समाप्त होइन, सुरुवातमात्र हो ।

(लेखक अधिवक्ता पराजुली कर्णालीमा महिला तथा बालबालिकाको विकासका लागि लामो समयदेखि सक्रिय हुनुहुन्छ । यो लेख उहाँको आत्मकथात्मक दृष्टिकोणमा आधारित सामाजिक विश्लेषण हो )