राकेशकुमार मिश्र
नेपाल र भारत दुई निकट छिमेकी राष्ट्रहरू हुन्, जसको सम्बन्ध केवल राजनीतिक र आर्थिक पक्षसम्म सीमित छैन, यो सम्बन्ध सामाजिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक तहसम्म गहिरो रहेको छ। यस्ता गहिरा सम्बन्धहरूलाई नै जनस्तरमा ‘रोटी(बेटीको सम्बन्ध’ भनेर अभिव्यक्त गरिन्छ।
‘रोटी(बेटीको सम्बन्ध’ भन्नाले के जनाइन्छ ?
‘रोटी’ भन्नाले खाद्य, रोजगारी वा जीविकोपार्जनको साझेदारीलाई जनाइन्छ भने ‘बेटी’ भन्नाले विवाहसम्बन्धी नातालाई बुझिन्छ। ‘रोटी(बेटीको सम्बन्ध’ भन्नाले दुई देशका नागरिकबीच आपसी रोजगारी, जीविकोपार्जन, खानपिन, र वैवाहिक सम्बन्धलाई जनाउने गरिन्छ।
यो सम्बन्ध नेपाल–भारत सीमावर्ती क्षेत्रहरूमा विशेष गरी प्राचीनकालदेखि चलिआएको छ। जस्तोस् तराईका नेपाली समुदाय र भारतको बिहार तथा उत्तर प्रदेश क्षेत्रका समुदायबीच पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्ध निकै घनिष्ट छ।
रोटीको सम्बन्ध – जीविकोपार्जन र आर्थिक सहकार्य
लाखौं नेपालीहरू रोजगारी, व्यापार वा अध्ययनका लागि भारत जान्छन्। भारतमा नेपालीहरू सैनिक, सुरक्षा बल, निर्माण, होटल व्यवसाय, शिक्षादेखि सरकारी सेवासम्म क्रियाशील छन्। यस्तै, भारतका व्यापारी तथा व्यवसायीहरू नेपालमा व्यापार गर्छन्। खुला सिमानाका कारण दुवै देशका नागरिकहरू सुलभ रूपमा एक-अर्काको भूमिमा कार्यरत हुन सक्छन्। सीमावर्ती क्षेत्रका मानिसहरू दैनिक रुपमा सिमा पार गरेर काम गर्न जान्छन्, जसले गर्दा आपसी आर्थिक निर्भरता र सम्बन्ध बलियो बनेको छ।
बेटीको सम्बन्ध – वैवाहिक र पारिवारिक नाता
नेपालको मिथिला क्षेत्र (जनकपुर, सिरहा, सप्तरी आदि) र भारतको बिहार तथा उत्तर प्रदेशका मिथिला तथा भोजपुरी क्षेत्रबीच विवाहको परम्परा लामो समयदेखि चलिआएको छ। दर्जनौं पुस्तासम्मका नेपाली र भारतीय परिवारहरू एक-अर्कासँग नातेदार बनेका छन्। कोहीको आमा भारतकी, कोहीको बुहारी नेपालकी — यस्तो सम्बन्धले दुई देशलाई भावनात्मक रूपमा जोडेको छ।
राम–सीताको विवाहको पौराणिक प्रसङ्ग समेत नेपालको जनकपुर र भारतको अयोध्याबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धको उदाहरण हो। यो ऐतिहासिक प्रसङ्ग ‘बेटी सम्बन्ध’को प्रतीक मानिन्छ।
सामाजिक-सांस्कृतिक आदान–प्रदान
दुबै देशका सीमावर्ती क्षेत्रहरूमा भाषा, पोशाक, परम्परा, भोजन र चाडपर्व पनि समान छन्। भोजपुर, मिथिला, अवधी, मैथिली, थारु आदि भाषा दुवैतर्फ बोलिन्छ। विवाह, व्रत, पूजा र पर्वहरू ९जस्तै छठ, तीज, होली, दीपावली० दुवै देशमा समान उत्साहका साथ मनाइन्छन्।
रोटी–बेटी सम्बन्धका विशेषता
पक्ष विवरण
सामाजिक पक्ष दुवै देशका नागरिकबीच आपसी व्यवहार, सहयोग र भाइचारा
आर्थिक पक्ष रोजगारी, व्यापार, सानो व्यवसायमा आपसी निर्भरता
पारिवारिक पक्ष अन्तरदेशीय विवाह, नातागोता र वैवाहिक सम्बन्ध
सांस्कृतिक पक्ष साझा भाषा, धर्म, संस्कृति र परम्परा
नेपाल र भारतको सम्बन्ध सामान्य छिमेकी राष्ट्रहरूको जस्तो मात्र होइन। यो सम्बन्ध भावनात्मक, सामाजिक र पारिवारिक तहसम्म विस्तार भएको छ। ‘रोटी(बेटीको सम्बन्ध’ ले दुई देशबीचको आत्मीयता, विश्वास र सद्भावलाई जीवन्त बनाएको छ। जुनसुकै राजनीतिक उतारचढाव आए पनि जनस्तरको यो सम्बन्ध कहिल्यै कमजोर हुँदैन। यदि सरकारी स्तरमा पनि जनभावनाको सम्मान गर्दै अगाडि बढ्न सकेमा नेपाल–भारत सम्बन्ध अझ प्रगाढ, स्थायी र विश्वासिलो बन्नेछ।
नेपाल-भारतको ऐतिहासिक सम्वन्ध
नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिले अत्यन्तै विशेष र घनिष्ठ रहेको छ। यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरू बीचको सम्बन्ध समयानुकूल फेरबदल हुँदै आए पनि यसको गहिराइलाई नकार्न सकिन्न।
१ ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध
नेपाल र भारतको सम्बन्ध हजारौं वर्ष पुरानो छ। रामायण र महाभारत जस्ता धर्मग्रन्थहरूमा समेत नेपाल र भारतको भूगोल र सम्बन्ध उल्लेख गरिएको पाइन्छ। विशेष गरी हिन्दु र बौद्ध धर्मको साझा सांस्कृतिक विरासतले दुई देशबीचको सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाएको छ। पशुपतिनाथ, जनकपुर, लुम्बिनी, वाराणसी आदि धार्मिक स्थलहरू दुवै देशका नागरिकका लागि आस्थाका केन्द्र हुन्।
२ खुला सिमा र जनस्तरको सम्बन्ध
नेपाल र भारतबीच खुला सिमा छ, जसले गर्दा दुवै देशका नागरिकहरू बिना भिसा एकअर्काको देशमा आवत(जावत गर्न सक्छन्। लाखौं नेपालीहरू भारतमा रोजगारी, व्यापार, अध्ययन र बसोबासका लागि बसेका छन् भने भारतका नागरिक नेपालमा व्यवसाय तथा धार्मिक यात्रामा आउने गरेका छन्। यो जनस्तरको सम्बन्ध दुई देशको मित्रतालाई जनस्तरमै मजबुत बनाएको छ।
३ आर्थिक र व्यापारिक सम्बन्ध
भारत नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार हो। नेपालको अधिकांश आयात भारतबाट हुने गर्छ र भारतबाट पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्न, औषधि लगायतका आवश्यक वस्तुहरू नेपाल भित्रिन्छन्। भारतले नेपालमा जलविद्युत, सडक निर्माण, अस्पताल, स्कुल आदि पूर्वाधार विकासमा पनि सहयोग गर्दै आएको छ।
४ राजनीतिक सम्बन्ध
राजनीतिक दृष्टिले नेपाल र भारतको सम्बन्धमा कहिलेकाहीँ उतार-चढाव आउने गरेको छ। सीमाना सम्बन्धी विवाद, जलस्रोतको उपयोग, व्यापार नीतिहरू, र आन्तरिक राजनीति लगायतका विषयमा मतभेद देखिए पनि कूटनीतिक संवाद र समझदारीद्वारा सम्बन्धलाई सुधार्ने प्रयास भइरहेका छन्।
नेपाल र भारतको सम्बन्ध प्राकृतिक, ऐतिहासिक र सामाजिक रूपमा जति घनिष्ठ छ, त्यति नै संवेदनशील पनि छ। दुवै देशले आपसी सम्मान, बराबरी र सार्वभौमिकताको सिद्धान्तलाई आत्मसात गर्दै अघि बढेमा यो सम्बन्ध अझ स्थायी, सौहार्दपूर्ण र फलदायी बन्नेछ।