विचार 

निर्मल सुवेदी 

मोबाइलमा आलर्म राखिएको हुदाँ ६ बजेको संकेत गर्दै धुन बज्यो । त्यस लगत्तै निन्द्रा खुल्यो । झ्यालको एउटा पल्ला खुल्लै राखिएको भएर अलि अलि हल्का चिसो भित्र आईरहेको रहेछ । छेउमा रहेको पातलो बल्याङ्केट आफु तिर तानेर ओढेँ । एकछिनमा मोबाइलमा फोनको घण्टी बज्यो ।

साथिको फोन रहेछ । “बाबाको पाखुरी र बलले बनाएको एउटा इतिहास जहाँ हामी २ भाई, ७ दिदीहरु र १ बहिनीको पखेटा पलाए । हाम्रो थुप्रै माया, आत्मीयता र जीवनको झण्डै २ दशकको लामो यादहरु जोडिएका थिए । सबै सक्किए । २० बर्षे पुरानो इतिहास २०८० सालको भुकम्पसँगै अन्त्य भएको छ । प्रकृति सँग केही गर्ने नसकिदो रहेछ ।

यस्तै रैछ प्रकृतिको लिला ।” ऊ भन्दै थियोे । एक छिनको वार्तालाप पछि फेरी फोन सम्पर्क गर्ने गरी छुट्टियौँ हामीहरु । तर मनमा अनायासैँ कुराहरु भने खेलिरहे । जाजरकोटा स्थायी घर भएको उसको परिवार पनि मिति २०८० कार्तिक १७ गते शुक्रबार राति ११ः ४७ बजे जाजरकोटको बारेकोट गा।पा।–१ रामिडाँडा केन्द्रबिन्दु भई आएको ६ दशमलव ४ रेक्टर स्केलको भुकम्पबाट प्रभावित भएको छ ।

सुखदुःख गाउँघरमा मेलापात गरी जिविकोपार्जन गर्ने उसको परिवारलाई भुकम्पले पारेको क्षतिले भएको असह्य पिडा महसुस गरिरहेको थिए म । विश्वका अन्य देशहरुको तुलनामा जमिनमुनिको प्रकोप अथवा भुकम्पीय जोखिमका दृष्टिकोणबाट नेपाल ११ औं जोखिमयुक्त क्षेत्रमा पर्दछ । १९९० साल माघ २ गते गएको विनाशकारी भुकम्पको सम्झनामा माघ २ गते राष्ट्रिय भुकम्प सुरक्षा दिवस मनाइँदै आइरहेको पनि छ ।

२०७२ वैशाख १२ गते गएको महाभूकम्पले पारेको असर कहालीलाग्दो देखिदा पुनः अर्को विपत्ति थपिएको छ । विभिन्न काल खण्डमा बहुप्रकोपीय जोखिमहरु सामान गरेर पुन आफ्नो लयमा फर्किएको मेरो देश आज पुन भुकम्पीय प्रकोपमा परेको छ । भुकम्पबाट १५३ जनाको ज्यान गएको अधिकारीहरुले बताएका छन् । मृतक मध्ये ८३ जना महिला र ७० जना पुरुष रहेका छन् ।

जाजरकोट केन्द्रबिन्दु भएर गएको विनाशकारी भुकम्पबाट जाजरकोट र रुकुम पश्चिम लगायतका  क्षेत्रमा ठुलो जनधनको क्षति भएको छ । प्रभावित क्षेत्रमा हाल राहत वितरण र पुनस्र्थापनाको काम जारी छ । भैगोलिक विकटता, गरिब बस्तीहरु, अवसर लगभग शुन्यता रहेको भुगोल । जिवोकोपार्जन र जिवनयापनको लागि पनि कष्टकर स्थान ।

त्यसै माथि प्राकृतिक विपत्तिले पारेको असर, सुन्दा र टेलिभिजनमा हेरिरहँदा मन भारी हुने, आखाँमा आसु नरसाउने सायदै कोही होलान् । लाथ्यो कुनै दैविक वा अद्भुत शक्ति आफुमा भएको भए सबै राम्रो बनाईदिदो हुँ । देशको अवस्था सम्झिए । देशको हालत सम्झिए । भुकम्प प्रभावितहरुको कष्टपुर्ण अवस्था सम्झिए ।

अल्पकालमा मृत्युवरण गरेका सदस्यहरु गुमाउदाको कैयौँ परिवारको छटपटि र चित्कार असह्य छ । कत्तिका परिवारिक खुशीहरु ओइलाएका छन् । कत्तिका व्यक्त गर्ने नसकेका ति मनका भावहरु, बेचैनीहरु आफु भित्रै कुण्ठित छन् । भुकम्पले मानवीय र भैतिक अतुलनीय क्षति सँगै कयौँ आफ्नोपनहरु, स्मरणहरु, खुशीहरु, सपनाहरु, भावहरु समेत विध्वंस बनाएको छ । 

जाडो दिनदिनै बढिरहेकोे छ । जाडोमा चिसोको सिरेटो खाँदै खुल्ला आकाश र चिसो भुईमा भोकभोकै वा अल्पभोजनमा रात बिताउन विवश बिरामी सुत्केरी, वुद्धवुद्धा, बालबालिकाको चीत्कार र कहर निकै कहालीलाग्दो देखिन्छ । देशको वर्तमान अवस्था आर्थिक देखि विविध कारणले नाजुक रहेको कुरामा शायद कसैको पनि विमति नहोला ।

बारम्बारको भुकम्पले नेपाल भुकम्पीय जोखिममा रहेको अनुमान सहजै लगाउन सकिन्छ । त्यस्तै नेपालले विगत तीन दशकयता थुप्रै चरम प्राकृतिक प्रकोपका घटनाहरु भोगेको छ । विपत्ति भनेर आउने पनि होइन तर हाम्रो निति, नियमहरु, योजना र कार्यान्वयनका कुराहरु, पुर्व योजनाका कुराहरु विपत व्यवस्थापन केन्द्रित किन हुन नसकेका प्रश्न आफैले आफुसँग सोधिरहन्छ ।

विपदको यस दुखद् क्षणमा राज्य, दलहरु र समाजका सम्पुर्ण अंगहरु बिना आग्रह पीडित केन्द्रित हुन जरुरी छ । वित्तिय स्रोतको अभावको नाममा पीडित जनताले पाउनुपर्ने राहत र उद्धारमा कुनै अलमल नहोस । नेपालले हरेक वर्ष भोग्दै आएका भुकम्प जस्तै प्राकृतिक प्रकोप र विपत् व्यवस्थापनका लागि आवश्यक उद्धार र राहत सामाग्रीको जोहो तथा भण्डारण अपरिहार्य छ ।

नेपालका लागि भुकम्प स्थायी जोखिम रहेकाले यसबाट हुन सक्ने जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्ने स्थायी रणनीति नेपालको राष्ट्रिय जरुरत हो । क्षतिग्रस्त क्षेत्रको एकीकृत कार्ययोजना बनाएर काम गर्नुपर्ने र दीर्घकालीन बसोबासका लागि सरकारले दिने आर्थिक राहतको टुङ्गो लगाउनु पर्ने देखिन्छ । विपद् व्यवस्थापन देखि जोखिम न्यूनीकरणसम्ममा सरकारले केन्द्रीय तहबाट अनुसन्धान अघि बढाउनु पर्ने महत्वपुर्ण भएको छ । भुकम्पबारे पर्याप्त जानकारी नहुदाँ नेपालमा बढि क्षति हुने गरेको जानकार बताउछन् ।

कमजोर भैतिक संरचना, अव्यस्थित बस्ती, निर्माण संहिता विपरीतका भवन लगायतका कारणले जोखिम बढाउँदै लगेको देखिन्छ । प्रकोपको घटना घटिसकेपछि मात्र राहत र उद्धारमा केन्द्रित हुनु, विपत व्यवस्थापनका लागि आवश्यक पर्याप्त स्रोत, साधन, जनशक्ति र संस्थागत संरचनाको व्यवस्था गर्न नसक्नु, विपत व्यवस्थापनमा जोखिम न्यूनीकरणलाई भन्दा विपत प्रतिकार्यलाई बढी जोड दिनु हाम्रा कमजोरीहरु हुन् ।

जोखिम व्यवस्थापनका लागि स्रोत साधनको कमी, दुर्गम र कठिन भौगोलिक अवस्था, भौतिक पुर्वाधारको कमी, विपद् जोखिम न्यूनीकरणमा पर्याप्त प्रचार–प्रसार, जनचेतनाको कमी हुनु, आधुनिक प्रविधि, उपकरण र यन्त्रको अभाव, योग्य र तालिम प्राप्त सम्बन्धित व्यक्तिको कमी, अव्यवस्थित बस्तीहरु, विपद् व्यवस्थापनको क्षेत्रमा कार्यरत सवै निकायहरुका बिच समन्वयको कमी, काम र जिम्मेवारीको उचित बाँडफाँड हुन नसक्नु, पर्याप्त बजेटको अभाव हुनु, विपद्को पूर्व सूचनामा आधुनिक प्रविधिको प्रयोग हुन नसक्नु जस्ता समस्याहरु देखिएका छन् ।

विपदबाट हुने मानवीय, आर्थिक सामाजिक, प्राकृतिक क्षतिलाई न्यूनतम गर्न हाम्रो सामु मुख्य चुनौती रहेको छ । विपद्को समयमा उद्धार तथा तत्काल व्यवस्थापन कार्यमा सहयोग पुर्योउनु मानवीय धर्म पनि हो ।  

मुलक, जनता र देशको संवदेनशीलता प्रति जिम्मेवार बन्न हामी हर कोही असल नागरिक हुन अहिलेको विषम परिस्थितिमा महत्वपुर्ण छ । आउनुस सबै जना मिलेर नेपालको विकास कुरिरहेको क्षेत्रमा परेको विपदको सामना गरौँ । सहयोग गरौँ । एकमुस्ट रुपमा पालिका स्तरबाट अत्यावश्यक वस्तु सहितको सेवा र सहयोग गरौँ । आपतकालीन प्रतिक्रियात्मक कार्यमा सम्पुर्ण अत्यावश्यक निरन्तर सेवा प्रवाह भई नै रहेको छ ।

अप्रिय घटनाले पोलेको मेरो देशलाई कर्म क्षेत्रमा निस्वार्थ सरिक धेरै जनाको कर्मले मलम लगाएको छ । यस विपतको दुखद् घडीमा सम्पुर्ण नेपालीहरु एक भएर उद्धार, पुनस्र्थापना र सहयोग गर्ने सके भुकम्प प्रभावित जाजरकोट र रुकुम पश्चिम जस्ता भेगका मानव विकास सूचकांकमा एकदमै विपन्न देखिएका जनता माथि न्याय हुनेछ । मानवीय र अन्य क्षति प्रति दुख व्यक्त गर्दछु । विपद्को यस घडिमा सत्कर्म र सहयोगार्थ तन मन धनले खटिरहनु भएका सम्पुर्णमा समाजसेवी मनहरुमा उच्च सम्मान छ साथै विपतको बेला सहयोगका लागि सबै एकजुट हौँ । 

“समाप्त”