कुसुम कोरी
नेपालगञ्ज, १८ फागुन । नेपालगञ्ज– १६ निवासी सावित्री साहुले १८ वर्षकै उमेरमा छोरी जन्माइन । पुरैना २१ माइत भएकी साहुको जैसपुर निवासी कैलाश कुमार शाह सित विवाह भएको थियो । सावित्रीको विवाह १६ वर्षको उमेरमा भएको थियो । दुई वर्ष पछि उनको गर्भबाट एउटा छोरी जन्मिइन तर निकै कष्ट सहेर ।
सुत्केरी हँुदा छोरीको अवस्था गम्भिर भएपछि नेपालगञ्ज मेडिकल कलेज शिक्षण अष्पताल नेपालगञ्जको आई .सी. यूमा भर्ना गरियो । छोरीको अवस्था राम्रो भएपछि आमा र छोरीलाई घर ल्याइयो । सानै उमेरमा सुत्केरी भएकाले होला उनी कमजोर थिइन । सावित्रीको कमजोरी शरिरले गर्दा उनको दुध कम आउने भयो । सावित्रीले छोरीलाई पावडरवाला दुध खुवाउन बाध्य भइन् ।
बालिकाले प्रयाप्त मात्रामा आमाको दुध खान पाइनन । पावडरवाला दुधले नै हो कि सायद छोरी बिरामी परिन । झडापखालाले सिकीस्त भएपछि भेरी अष्पताल पनि पु¥याइयो । औषधीले नी राम्ररी काम नगरेपछि अवस्था गम्भिर भयो र अन्ततः अस्पतालमै मृत्यु भयो ।
नेपालगञ्ज– ४ टिनबङगाला बस्ने सुफिया अन्सारीले मलेरियाकै कारणले आफ्नो छोरी गुमाइन । समयमा खोप नंलगाएका कारण नै उनी मलेरियाको शिकार हुन पुगीन । अन्सारीको अर्को छोरो जन्मिदा पनि सारै समस्या झेल्नु प¥यो । गर्भदेखि उ कमजोर बन्यो र तौल पनि कम थियो । उ सानै देखिनै पटक पटक बिरामी पर्दै आइरहेको छ । कहिले निमोनिया हुने कहिले झाडापखला हुने जस्तो अवस्था थियो ।
छोरो पाच बर्ष भइसकेको अवस्थामा एक दिन राती उसको सा¥है पेट दुख्यो । पेट दुखाई बढेपछि अष्पताल लैजादै गर्दा उसको मृत्यु भयो । यी र यस्तै प्रकारका घटनाहरु दोहरि रहेका छन । अष्पतालमै पुगेर पनि बालक र आमाको ज्यान जाने क्रम नरोकिएको अवस्था छ । गर्भावस्था र त्यतिबेला हुने जटिलताहरुसँगै सुत्केरी हुँदा र पछि हुनसक्ने जटिलताका कारण अहिले पनि धेरै आमा÷बालकहरुले ज्यान गुमाउनु परेको छ ।
अधिकांस महिलाको सुत्केरी पश्चात पनि अस्पतालमै मृत्यु हुने गरेको पाइएको छ । स्वास्थ्य कार्यालय बाँकेको एक तथ्यांक अनुसार अस्पतालमा ४३ प्रतिशत महिलाको मृत्यु भएको छ । यस्तै २९ प्रतिशतको बाटोमा र १४ प्रतिशतको घर र १४ प्रतिशतको अन्य ठाउँमा मृत्यु हुने गरेको छ ।
२९ प्रतिशतको अत्यधिक रक्तश्राव र २१ प्रतिशतको रगतको कमी भएर मृत्यु भएको पाइएको छ । मृत्यु हुनेमा १९ देखि ३५ वर्ष उमेर समूहका छन् । बाँकेमा वर्षेनी ३५÷३६ जनाको आमाको मृत्यु भएको तथ्य छ । मधेसी तथा मुस्लिम समुदायमा ३६ प्रतिशत मातृमृत्युदर रहेको छ । महिलाको मृत्यु गर्भावस्थामा वा बच्चा जन्मेपछिको ४२ दिन भित्र विभिन्न प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष कारणले हुन्छ भने त्यसलाई मातृमृत्यु भनिन्छ ।
गर्भबती भई सके पछि पनि नियमित रुपमा गर्भबती चेकजाच र सुरक्षित रुपमा स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी गराउनु पर्छ भन्ने जानकारी नहुदा धेरै आमाहरुले अकालमै ज्यान गुमाउनु पर्ने बिडम्बना पुर्ण अवस्था कायमै छ । हाम्रो समाजमा छोरीहरुको २० बर्ष नपुग्दै बिहे गरि दिने चलन छ । २० बर्ष नपुग्दै हुने विवाहलाई बाल विवाह भनिन्छ ।
‘नियमित रुपमा गर्नुपर्ने चेकजाँच गरेका हुँदैनन्, ब्यथा लागेर अन्तिम अवस्थामा पुगेपछि मात्र अस्पताल पुग्छन्, त्यसपछि डाक्टरले उनीहरुलाई बचाउने अवस्था नै हुदैन’–भेरी अस्पतालकी स्त्रीरोग विशेष डा कल्पना थापाको भनाई छ । कतिपयमा रक्तचाप, मधुमेह, थाइराइड जस्ता दिर्घरोग सम्बन्धी समस्या देखिने गरेको डा. थापा बताउँछिन ।
बालविवाह र किशोरावस्था मै आमा बन्ने, बच्चा जन्माउने क्रममा जटिलता आउने, समयमा उपचार नपाउने कारणले मातृ मृत्युदरको जोखिम यथावत् रहेको हो । घरपरिवारका सदस्यहरुले पनि सानै उमेरमा गर्भवती भएका छोरी तथा बुहारीहरुको नियमित गर्भवती चेक जाच, पौष्टिक खानेकुरा, सुत्केरी गराउन समयमै स्वास्थ्य संस्थामा पु¥याउने जस्ता कुरामा ध्यान नदिदा गर्भवती तथा सुत्केरीमा रक्तअल्पता जस्ता समस्या देखिने गरेको छ ।
पालिकास्तरका स्वास्थ्य शाखाहरुमा गर्भवती महिलाहरुको स्वास्थ्यका लागि निशुल्क चेकजाँचसँगै आइरन चक्कीहरु, पिजी टेस्स, निशुल्क वितरण भइरहेपनि त्यसको व्यापक जानकारी हुन सकेको छैन । स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी हुनु आमा र शिशु दुबैको जीवन बचाउनको लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरा सबैलाई बुझाउन जरुरी रहेको स्वास्थ्यकर्मी विमला रेग्मी बताउछिन ।
लुम्बिनी प्रदेशको स्वास्थ्य निर्देशनालयले २०८० पुसमा प्रकाशन गरेको ‘०७८÷०७९ को वार्षिक प्रतिवेदन’ मा बाँके र रूपन्देहीमा मातृ मृत्युदर उच्च रहेको देखिएको छ । सरकारले दिगो विकास लक्ष्यअन्तर्गत सन् २०३० सम्म मातृ मृत्युदर ७० जना प्रति लाखमा झार्ने लक्ष्य राखेको छ ।
लुम्बिनी प्रदेशमा २०७८ मा गर्भावस्थाको अवधिमा भएको महिलाको मृत्यु संख्या १ सय ६२ रहेको छ भने मातृमृत्यु संख्य १ सय ५८ रहेको छ । प्रदेश भारी जीवित जन्मेका बच्चाको संख्या ३६ हजार २ सय ४३ रहेकोमा मातृमृत्यु दर (प्रति लाखमा) २ सय ७ रहेको छ । अचम्मको कुरा के छ भने स्वास्थ्य सेवाको पहुँचको हिसाबले हेर्ने हो भने नेपालको अति दुर्गम कर्णाली प्रदेशभन्दा पनि सुगम रहेको लुम्बिनी प्रदेशमा मातृमृत्यु दर धेरै रहेको छ ।
लुम्बिनी प्रदेशका सुगम मानिएका तराइका जिल्लाहरु कपिलबस्तु , रुपन्देही , बाँकेमा मातृमृत्यु दर अन्य जिल्लाहरुको तुलनामा धेरै छ । पछिल्लो तथ्याङ अनुसार गत बर्ष कपिलबस्तुमा २८, रुपन्देहीमा ३० र बाकेमा ३६ वटा मातृमृत्युका घटना भएका छन ।
नेपाल सरकार स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय जनसंख्या व्यवस्थापन महाशाखाको पछिल्लो तथ्याङ अनुसार अहिले पनि लुम्बिनी प्रदेशमा ५४ प्रतिशत स्वास्थ्य संस्थामा मातृमृत्यु हुने गरेको छ भने ४६ प्रतिशत अन्यत्र मातृ मृत्यु हुने गरेको माथिको तथ्यांकबाट देखिन्छ ।
घरबाट स्वास्थ्य संस्था जादै गर्दा ५ प्रतिशत, २९ प्रतिशत घरमा र १२ प्रतिशत स्वास्थ्य संस्थाबाट स्वास्थ्यमा जादै गर्दा मातृ मृत्यु हुने गरेका देखिन्छ । त्यसैगरी सुत्केरी अवस्था ६४ प्रतिशतमा, गर्भावस्था ३२ प्रतिशत र प्रसव अवस्था ४ प्रतिशत रहेको देखिन्छ । स्वास्थ्य विज्ञकाअनुसार मातृ मुत्युको मुख्य कारण सुत्केरी हुदा अत्याधिक मात्रामा रगत बग्नु र संक्रमण हुनु हो । त्यसै गरी गर्भावस्थमा उच्च रक्तचाप हुनु र पटक असुरक्षित गर्भपतन गराउदा पनि मृत्यु हुने जोखिम धेरै हुन्छ ।
अकालमै हुने मातृ मृत्युका कारणलाई रोकथाम गर्न नसकिने भने होइन । त्यसका लागि समयमै स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह लिनु पर्छ । विज्ञकाअनुसार, परिवार नियोजनका अस्थायी साधनको प्रयोग गर्ने , नचाहादा नचाहादै वा साधन प्रयोग गर्दा गर्दै पनि गर्भ रहेमा सुरक्षित तवरले तोकिएको स्वास्थ्य संस्थामा गई सुरक्षित गर्भपतन गराउनु पर्छ । गर्भवती भए पछि स्वास्थ्य संस्थामा नियमित चेकजाँच गराउने र स्वास्थ्यकमीहरुले दिएको सल्लाह सुझावलाई पालना गर्नु पर्छ ।
स्वास्थ्य संस्थाको पहुँचको आधारमा सुगम भनिएका स्थानमा नै मातृमृत्यु दर धेरै हुनु गम्भिर विषय भएको भेरी अष्पतालका मेडिकल सुपरीटेण्डेन्ट पवन रायमाझीले बताए । मातृ मृत्युदरलाई घटाउन नियमित गर्भवती चेक जाच, प्रसुती ब्यथा लागे पछि स्वास्थ्य संस्था सम्म पुग्नका लागि निशुल्क एम्बुलेन्सको सुविधा र सुरक्षित प्रसुतीका लागि बर्थिङ सेन्टर तथा अस्पतालहरुमा पु¥याउने ब्यबस्थालाई थप प्रभाबकारी बनाउनु पर्ने डा रायमाझीको सुझाव छ ।
अझंै पनि हाम्रो समाजमा गर्भवती हुँदा नियमित चेकजाँच गराउन नजाने महिला पनि छन् । गर्भवती महिलाले नियमित चेकजाँच नगराउँदा बिभिन्न किसिमका समस्याहरु झेल्दै आएपनि स्वस्फुर्त स्वास्थ्य चौकी किन पुग्न सकिरहेका छैनन् ? जब कि नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गराउँदा सरकारले एक हजार रुपैया यातायात खर्च र आठ सय रुपैया प्रोत्साहन भत्ता स्वरुप नगद रु एक हजार आठ सय रुपैया सुत्केरी हेरचाह भत्ता दिदै आएको छ ।
